Në vitin 2006, Bashkimi Ndërkombëtar i Astronomisë vendosi një përkufizim të ri për fjalën planet. Sipas rregullit të ri, një trup qiellor duhet:

1. të rrotullohet rreth Diellit;

2. të ketë masë të mjaftueshme për t’u bërë sferik (ekuilibër hidrostatik);

3. të mos ketë në orbitën e vetë trupa të tjerë të krahasueshëm me të.

Plutoni përmbush dy të parat, por nuk e kalon kriterin e tretë: ai ndan hapësirën e tij me objekte të shumta të Brezit të Kuiperit. Prandaj u riklasifikua si planet xhuxh. Vendimi ndezi një debat që vazhdon edhe sot – nga nostalgjia e publikut, te argumentet shkencore për një “përkufizim gjeofizik” që do ta kthente sërish mes planeteve. Ndërkohë, Plutoni bën atë që di më mirë: orbitohet i qetë rreth Diellit, i paprekur nga fjalët tona.

Një botë e vogël me personalitet të madh

Plutoni u zbulua në vitin 1930 nga Clyde Tombaugh dhe u pagëzua nga një 11-vjeçare britanike, Venetia Burney. Sot e dimë se kjo “pikë akulli” në skaj të Sistemit Diellor është shumë më interesante se ç’dukej nga larg:

• Reliev i larmishëm: zinxhirë malorë prej akulli uji, fusha të mëdha azoti të ngrirë dhe rrjedhje të reja si “glaciarë” që lëvizin ngadalë.

• Sputnik Planitia: një shesh i ndritshëm në formë zemre, i mbushur me akull azoti që ngrihet e shkrihet sipas stinëve të gjata plutoniane.

• Atmosferë e hollë: kryesisht azot, me shtresa mjegulle blu; në disa stinë ngrin pjesërisht mbi sipërfaqe dhe rikthehet si avull kur dielli “ngroh” më shumë.

• Pesë hënëza: më e madhja, Charon, është aq e madhe krahasuar me Plutonin, sa që të dy janë të bllokuar baticor (shohin gjithnjë të njëjtën faqe) dhe rrotullohen rreth një qendre të përbashkët mase jashtë trupit të Plutonit.

Këto mrekulli u zbuluan në detaje nga sonda New Horizons në korrik 2015, gjatë një kalimi historik pranë Plutonit – një moment që e ktheu “planetin xhuxh” në yll të shkencës.

Një orbitë që sfidon “rregullin”

Orbita e Plutonit është e zgjatur dhe e anuar: rreth 248 vjet për një rrotullim të plotë, me prirje afërsisht 17° ndaj planit ku rrotullohen shumica e planeteve. Për një pjesë të orbitës, Plutoni është madje më afër Diellit sesa Neptuni – por nuk përplasen kurrë: dy trupat ndodhen në rezonancë 3:2, një vallëzim gravitacional që i mban gjithmonë në distancë të sigurt.

Pse “planeti xhuxh” s’është fyerje

Termi mund të tingëllojë si ulje, por në astronomi është kategori: një familje trupash që na tregon si u formua dhe si evoluon Sistemi Diellor. Brezi i Kuiperit është një laborator i akullt me qindra botëza – disa me atmosfera, disa me oqeane nëntokësore të mundshme, shumë me hënëza dhe rrota dinamike të çuditshme. Në këtë kuptim, Plutoni është ambasadori i një rajoni të tërë kozmik.

Debati vazhdon – dhe kjo është mirë

Disa planetologë propozojnë një përkufizim më “gjeofizik”: çdo trup sferik që ka procese të brendshme/gjeologjike të konsiderueshme duhet të quhet planet, pavarësisht se kë ka fqinj në orbitë. Të tjerë mbrojnë kriterin e “pastrimit të lagjes”, sepse thekson rolet dinamike në arkitekturën e sistemeve planetare. Të dy kampet na shtyjnë të mendojmë më mirë për fjalët që përdorim dhe për botët që studiojmë.

Pavarësisht nga emrat që i vëmë, Plutoni nuk pyet: ai rrotullohet i qetë, ndryshon stinët, ngrin e shkrin akujt, dhe e mban zemrën e vet të bardhë drejt diellit të largët. Ndërsa debati ynë në Tokë vazhdon, ky “planet xhuxh” na kujton se kurioziteti është po aq i rëndësishëm sa “titulli”. Dhe për astronominë, Plutoni mbetet një nga mësuesit më të mirë: i vogël, por me një univers brenda.