A do ta besoje dikush që në fasadën e një katedraleje të shek. XVI në Spanjë është gdhendur një astronaut me helmetë e skafandër? Ky është rasti i famshëm i “astronautit të Salamankës” – një nga ato histori që furnizojnë botën e OOPArt-eve (“objekte të vendosura jashtë kohës”). Por, si shpesh ndodh, pas efektit “wow” fshihet një shpjegim tokësor.

Çfarë janë OOPArt?

Janë objekte, motive ose figura që duken “jashtë epokës” së tyre: një teknologji moderne e gdhendur në gurë të lashtë, një simbol që i ngjan diçkaje bashkëkohore. Ato nxisin fantazinë për “civilizime të humbura”, “udhëtarë kozmikë” apo “të huaj” në antikitet. Shumë prej tyre janë thjesht keqlexime, rikonstruksione të vona ose ndërhyrje moderne me shumë stil.

Astronauti i Salamankës: turizëm, traditë… dhe 1992

Figura ndodhet në fasadën e Catedral Nueva të Salamankës, pranë Porta de Ramos. Po, duket si astronaut “për bukuri”. Por nuk është gdhendur në shek. XVI. Gjatë restaurimeve të vitit 1992, si pjesë e një tradite ku mjeshtrit lënë shenja të kohës së tyre, skulptori i gurit Miguel Romero shtoi një astronaut si “firmë” e epokës së hapësirës (krah një drago­­ni me akullore, një lincë, etj.). Pra, misteri nuk është në yje, por në skelat e restaurimit.

Shenim i shkurtër: disa guida përmendin emra të ndryshëm mjeshtrash; dokumentet lokale dhe raportimet fakt-check e vendosin autorësinë te Miguel Romero dhe datën te 1992.

“Llambat e Denderës”: llamba elektrike në lashtësi, apo mitologji egjiptiane

Relievet në Tempullin e Hathorit (Dendera, Egjipt) shpesh qarkullojnë online si “provë llambash elektrike” në lashtësi. Në fakt, ikonografia përshkruan hyjninë Harsomtus brenda mitrës së hyjneshës Nut dhe motive të krijimit – një gjuhë simbolike, jo skemë teknike. Leximi i duhur vjen nga konteksti mitologjik, jo nga ngjashmëritë vizuale me një bulë elektrike.

“Astronauti i Palenkes”: një mbret, jo një pilot

Kapaku i sarkofagut të Mbretit Pakal (Palenque, Meksikë) është interpretuar nga teoritë e “astronautëve të lashtë” si një njeri në kabinë anijeje. Studimet e artit maja e shpjegojnë skenën si rilindje kozmike: Pakal mes botëve, i lidhur me mitin e misrit dhe hyjnitë e cikleve të jetës, jo me një motor rakete.

Pse lindin këto “mistere”?

• Pareidolia vizuale: truri ynë sheh modele të njohura edhe kur s’janë atje (p.sh., “llambë” apo “kokpit”).

• Narrativa e shpejtë: një foto intriguese fiton më shumë klikime se një shpjegim i gjatë.

• Ndërhyrjet moderne: restaurimet shtojnë shtresa të reja në monumente të vjetra – dhe vizitori i sotëm i lexon si “origjinale”.

• Turizmi & rrjetet: “misteri” shet më shumë se “manuali”.

Si ta lexosh një OOPArt (udhëzues i shpejtë)

1. Pyet datën: kur u gdhend vërtet? (jo kur u ndërtua godina)

2. Kërko autorin: a ka emra mjeshtrash/restauruesish?

3. Konteksti kulturor: a ka mit/ikonografi lokale që e shpjegon?

4. Krahaso burime: muze, universitete, fakt-check, jo vetëm rrjete sociale.

Morali i historisë

Misteret e vërteta janë tërheqëse, por shpesh “të huajt” fshihen pas fantazisë sonë, jo pas gurëve. Astronauti i Salamankës është një përshëndetje e ëmbël e viteve ’90 ndaj epokës sonë; Dendera dhe Palenque janë kujtesa se mitet flasin me simbole, jo me skema teknike.

Burime kryesore

• Reuters Fact-Check – Astronauti i Salamankës: restaurimi 1992 dhe autorësia e Miguel Romero. Reuters

• La Vanguardia – Shpjegimi i traditës së restauruesve dhe “astronautit” si firmë e kohës. La Vanguardia

• Wikipedia / Dendera Light – Konteksti mitologjik i relievit të Denderës (Harsomtus, Nut). Wikipedia

• ThoughtCo – Kapaku i sarkofagut të Pakalit: interpretimi ikonografik (rilindje/kozmos), jo “anije kozmike”. ThoughtCo